"मैंगनीज": अवतरणों में अंतर
व्यवस्थापन (वार्ता | योगदान) छो (Text replace - "==टीका टिप्पणी और संदर्भ==" to "{{संदर्भ ग्रंथ}} ==टीका टिप्पणी और संदर्भ==") |
No edit summary |
||
पंक्ति 96: | पंक्ति 96: | ||
|CAS number=7439-96-5 | |CAS number=7439-96-5 | ||
|isotopes= | |isotopes= | ||
{{Elementbox_isotopes_decay3 | mn=52 | sym=Mn | na=syn | hl=5.591 d | dm1=ε | de1=- | pn1=52 | ps1=[[ | {{Elementbox_isotopes_decay3 | mn=52 | sym=Mn | na=syn | hl=5.591 d | dm1=ε | de1=- | pn1=52 | ps1=[[क्रोमियम|Cr]] | | ||
dm2=β<sup>+</sup> | de2=0.575 | pn2=52 | ps2=[[ | dm2=β<sup>+</sup> | de2=0.575 | pn2=52 | ps2=[[क्रोमियम|Cr]]| | ||
dm3=γ | de3=0.7, 0.9, 1.4 | pn3= | ps3=- }} | dm3=γ | de3=0.7, 0.9, 1.4 | pn3= | ps3=- }} | ||
{{Elementbox_isotopes_decay | mn=53 | sym=Mn | na=ट्रेस | hl=3.74 ×10<sup>6</sup> y | dm=ε | de=- | pn=53 | ps=[[ | {{Elementbox_isotopes_decay | mn=53 | sym=Mn | na=ट्रेस | hl=3.74 ×10<sup>6</sup> y | dm=ε | de=- | pn=53 | ps=[[क्रोमियम|Cr]] }} | ||
{{Elementbox_isotopes_decay2 | mn=54 | sym=Mn | na=syn | hl=312.3 d | dm1=ε | de1=1.377 | pn1=54 | ps1=[[ | {{Elementbox_isotopes_decay2 | mn=54 | sym=Mn | na=syn | hl=312.3 d | dm1=ε | de1=1.377 | pn1=54 | ps1=[[क्रोमियम|Cr]] | dm2=γ | de2=0.834 | pn2= | ps2=- }} | ||
{{Elementbox_isotopes_stable | mn=55 | sym=Mn | na=100% | n=30 }} | {{Elementbox_isotopes_stable | mn=55 | sym=Mn | na=100% | n=30 }} | ||
|isotopes comment= | |isotopes comment= |
11:17, 15 जुलाई 2011 का अवतरण
मैंगनीज | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
चमकीली धातु![]() | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
साधारण गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
नाम, प्रतीक, संख्या | मैंगनीज, Mn, 25 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
तत्व श्रेणी | संक्रमण धातु | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
समूह, आवर्त, कक्षा | 7, 4, d | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
मानक परमाणु भार | 54.938045g·mol−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रॉन विन्यास | 1s2 2s2 2p6, 3s2 3p6, 14s2 3d5 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रॉन प्रति शेल | 2, 8, 13, 2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
भौतिक गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
अवस्था | ठोस | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
घनत्व (निकट क.ता.) | 7.21 g·cm−3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
तरल घनत्व (गलनांक पर) |
5.95 g·cm−3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
गलनांक | 1519 K, 1246 °C, 2275 °F | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
क्वथनांक | 2334 K, 2061 °C, 3742 °F | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
संलयन ऊष्मा | 12.91 किलो जूल-मोल | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वाष्पन ऊष्मा | 221 किलो जूल-मोल | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
विशिष्ट ऊष्मीय क्षमता |
26.32
जूल-मोल−1किलो−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वाष्प दाब | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
परमाण्विक गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऑक्सीकरण अवस्था | 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, -1, -2, -3 (ऑक्साइड : ऑक्सीकरण अवस्था के आधार पर अम्लीय, क्षारीय या एम्फोटेरिक) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
इलेक्ट्रोनेगेटिविटी | 1.55 (पाइलिंग पैमाना) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
आयनीकरण ऊर्जाएँ (अधिक) |
1st: 717.3 कि.जूल•मोल−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2nd: 1509.0 कि.जूल•मोल−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
3rd: 3248 कि.जूल•मोल−1 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
परमाण्विक त्रिज्या | 127 pm | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
सहसंयोजक त्रिज्या | 139±5 (कम घुमाव), 161±8 (अधिक घुमाव) pm | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वैन्डैर वाल्स त्रिज्या | 184 pm | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
विविध गुणधर्म | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
चुम्बकीय क्रम | पराचुम्बकीय | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
वैद्युत प्रतिरोधकता | (20 °C) 1.44 µΩ·m | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऊष्मीय चालकता | (300 K) 7.81 W·m−1·K−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ऊष्मीय प्रसार | (25 °C) 21.7 µm·m−1·K−1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ध्वनि चाल (पतली छड़ में) | (20 °C) 5150 m.s-1 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
यंग मापांक | 198 GPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
स्थूल मापांक | 120 GPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
मोह्स कठोरता मापांक | 6.0 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ब्राइनल कठोरता | 196 MPa | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
सी.ए.एस पंजीकरण संख्या |
7439-96-5 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
समस्थानिक | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
(अंग्रेज़ी:Manganese) मैंगनीज का प्रतीकानुसार 'Mn', परमाणु संख्या- 25 तथा परमाणु भार- 54.93 है। मैंगनीज का इलेक्ट्रॉनिक विन्यास- 1s2 2s2 2p6, 3s2 3p6, 14s2 3d5 है। मैंगनीज का आवर्त सारणी में स्थान- उपवर्ग VII B, आवर्त- चतुर्थ, ब्लॉक- d है।
निष्कर्षण
मैंगनीज का निष्कर्षण मुख्यतः पाइरोलुसाइट नामक अयस्क से किया जाता है।
यौगिक
पोटैशियम परमैंगनेट
पोटैशियम परमैंगनेट (KMnO4) एक बैंगनी रंग का क्रिस्टलीय ठोस है। इसे लाल दवा के नाम से जाना जाता है। औद्योगिक पैमाने पर इसका उत्पादन मैंगनीज के अयस्क पाइरोलुसाइट से होता है। इसका रवा बैंगनी रंग का होता है। तथा उसमें धातुई चमक भी होती है। यह जल में साधारण विलेय है तथा गुलाबी रंग का विलयन बनाता है। इसे प्रबलता से गर्म करने पर पोटैशियम मैंगनेट एवं मैंगनीज डाइऑक्साइड बनता है। पोटैशियम परमैंगनेट का विस्तृत उपयोग आयतनीय विश्लेषण में ऑक्सीकारक के रूप में होता है। कार्बनिक यौगिकों में द्विबंधन की जाँच में भी इसका उपयोग होता है। ऊनी, रेशमी एवं सूती कपड़ों के विरंजन तथा तेलों को रंगहीन बनाने में भी इसका उपयोग होता है। यह जल को कीटाणुरहित करता है।
मैंगनीज डाइऑक्साइड
शुष्क सेलों में मैंगनीज डाइऑक्साइड (MnO2) विध्रुवक का कार्य करता है।
विशेष
जीवित मानव शरीर में मैंगनीज सबसे कम पाया जाने वाला तत्त्व है।
|
|
|
|
|
टीका टिप्पणी और संदर्भ
संबंधित लेख
आवर्त सारणी | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
H | He | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Li | Be | B | C | N | O | F | Ne | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Na | Mg | Al | Si | P | S | Cl | Ar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | ||||||||||||||||||||||||
Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | ||||||||||||||||||||||||
Cs | Ba | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | ||||||||||
Fr | Ra | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Uut | Uuq | Uup | Lv | Uus | Uuo | ||||||||||
|