नुक़्ता

भारत डिस्कवरी प्रस्तुति
यहाँ जाएँ:भ्रमण, खोजें

नुक़्ता देवनागरी लिपि में किसी व्यंजन अक्षर के नीचे लगाए जाने वाले बिंदु को कहते हैं। इससे उस अक्षर का उच्चारण परिवर्तित होकर किसी अन्य व्यंजन का हो जाता है। जैसे 'ज' के नीचे नुक्ता लगाने से 'ज़' बन जाता है।

नुक़्ते का महत्त्व

सिर्फ़ नुक़्ते के कारण अलग अलग अर्थ वाले कुछ शब्द[1]
नुक़्ता के साथ शब्द अर्थ बिना नुक़्ता के शब्द अर्थ
क़मर चंद्रमा कमर पेट और पीठ के नीचे शरीर
क़ुल फ़ातिहा, काम तमाम होना कुल वंश
क़द डील, शरीर की लंबाई कद कोशिश, हठ
क़िताब कुर्ते आदि का गला, गिरेबाँ किताब पुस्तक
क़रार चैन, धीरज करार कगार
क़ौल प्रतिज्ञा कौर शाक्त, वाममार्गी
क़ालीन गलीजा कालीन काल संबंधी
क़तरा बूँद कतरा फाँक
ख़सरा हिसाब का कच्चा चिट्ठा, पटवारी का काग़ज़ खसरा एक तरह की बीमारी
ख़ुदा भगवान खुदा खुदा हुआ
ख़र गदहा खर तृण
ख़ाना दराज, जगह खाना भोजन
ख़ार काँटा, जलन खार काट करने वाली चीज़
ग़ल्ला अनाज गल्ला भेड़ों, बकरियों, गायों का झुंड
ग़रज़ प्रयोजन गरज ऊँची आवाज़
ग़ोल झुंड गोल वृत्ताकार
ग़ुल शोर गुल फूल
ग़ौर ध्यान गौर शुभ्र, गोरा
गज़ नाप (सोलह गिरह या तीन फीट का) गौर हाथी
ग़श शोषण, जो मन में हो उसके ख़िलाफ़ गफ सुंदर, हसीन
ग़ुंदः गुंडा, लोफर गुंद दबीज, दलदार, गफ़
राज़ रहस्य, भेद राज शासन
ज़िला जनपद ज़िला चमक - दमक
ज़रा थोड़ा, कम जरा वृद्धावस्था, बुढ़ापा
ज़माना समय, मुद्दत जमाना जमाने की क्रिया, उगाना
ज़ीना सीढ़ी जीना ज़िंदगी गुजारना
ज़ंग मोरचा (लोहे में उगने वाला) जंग लड़ाई
ज़ंगी हब्शी जंगी युद्ध संबंधी
ज़िरह काव्य जिरह ज़ख्म
ज़री सोने का मुलम्मा चढें हुई चाँदी के तार जरी बहादुर
ज़रब सफ़ेद शहर, श्वेत मधु जरब खुजली
ज़लाल बादल की छाया, छायादार जलाल प्रताप, रौबदार
ज़लील तुच्छ, नीच जलील बड़ा, बुजुर्ग
ज़ार स्थान, किसी चीज़ की बहुतायत जार पड़ोसी
ज़ारी रोना - पीटना जारी संचालित, बहता हुआ
ज़िनाँ व्यभिचार जिनाँ जन्नत का बहुवचन, जन्नतें
ज़ौक़ चखने की शाक्ति, लुत्फ जौक़ फ़ौज, सेना, भीड़
ज़न पत्नी जन लोग
तेज़ तीव्र, फुर्तीला तेज आभा, दीप्ती, कांति
ताक़ आला, ताखा ताक ताकने की क्रिया, अंगूर की बेल
ताज़ हमला, दौड, माशूका ताज राजमुकुट
दर्ज़ दरार, झिर्री दर्ज लिखित
दफ़ा दूर करना दफा बार, क़ानून की धारा
फ़लक आकाश फलक तीर की गाँसी
नुक़्ता बिंदु नुक्ता सूक्ष्म, बारीक़, ऐब
मज़ीद अतिरिक्त, ज़्यादा, फ़ालतू मजीद पवित्र और पूज्यमान
बेबाक़ ऋणमुक्त बेबाक निर्लज्ज, बेहया, मुँहफट, निडर
हज़ सौभाग्य, नसीब, आनंद हज धार्मिक यात्रा, मक़्क़ा की यात्रा
हक़ सत्य, अधिकार, कर्तव्य हक दूर करना, खुरचना
हज़्म पचा हुआ हज्म मोटाई, स्थूलता
हैज़ा दस्त और कै की बीमारी हैजा युद्ध
हाज़िर उपस्थित हाजिर हिजरत करने वाला, मक्का में जाकर निवास करने वाला
चाक़ तरोताज़ा, तनदुरुस्त चाक चिरा हुआ, फटा हुआ
उरूज़ ज़ाहिर होना उरूज चढ़ना, उन्नति, चोटी
अक़्सर बहुत छोटा अक्सर प्राय:
आज़म बहुत बड़ा, महान् आजम गूँगा, मूक, जो बोल ना सके
अर्ज़ चौड़ाई, ज़मीन, निवेदन अर्ज सम्मान, प्रतिष्ठा, पद
अक़्ल बुद्धि अक्ल खाना, भोजन
अज़ब वह पुरुष जो स्त्री न रखता हो अजब विचित्र
सज़ा दंड सजा कलरव, तुकांत वाक्य
सिक़्क़ा विश्वासपात्र सिक्का ठप्पा, ढला हुआ धातु का टुकड़ा, हुकूमत
वज़ाहत ब्यौरेवार वर्णन करना, विस्तार वजाहत ख़ूबसूरती, रोब, इज़्ज़त
वज़ा रचना, सजधज, बच्चा पैदा करना वजा पीड़ा, दर्द, टीस
मुक़र्रर निश्चित, इक़रार किया हुआ मुकर्रर फिर से, दूसरी बार
मुक़द्दर तक़दीर , भाग्य मुकद्दर मैला, दु:खी
माक़ूल उचित, बुद्धिसम्मत माकूल खाया हुआ
मश्क़ अध्यास मश्क पानी भरने की चमड़े की खोल
बाग़ उपवन बाग बागडोर

नुक़्ते का प्रयोग

नुक़्ता संस्कृत या हिन्दी के मूल शब्दों में नहीं लगता क्योंकि संस्कृत या हिन्दी में वैसी ध्वनियाँ हैं ही नहीं। कृपया इसमें हिन्दी के "ड़" और "ढ़" को मत गिन लीजिएगा। ये दोनों स्वतंत्र अक्षर हैं और इनके नीचे लगने वाली बिन्दी के बिना इनका अस्तित्व सम्भव नहीं।

  • इसलिए पहला सूत्र यह है कि सबसे पहले यह निश्चित करें कि शब्द मूल रूप से हिन्दी का है क्या? अगर उत्तर हाँ है, तो नुक़्ता लगना ही नहीं है। आपको कई जगह "सफल" के "फ" के नीचे नुक़्ता लगा हुआ दिख जाएगा जो सरासर ग़लत है। सफल का मतलब है स+फल यानी फल सहित।
  • ध्यान दें कि केवल उन्हीं अंग्रेज़ी शब्दों में नुक़्ता लगने की सम्भावना हो सकती है, जिनमें F, PH या Z आते हों। F और PH के लिए फ के नीचे और Z के लिए ज के नीचे नुक़्ता लगा दीजिए। ध्यान रखें कि अंग्रेज़ी में "फ" का उच्चारण है ही नहीं, इसलिए वहाँ जब भी आयेगा "फ़" ही आयेगा। जिन अंग्रेज़ी शब्दों में Z हो, वहाँ "ज" के नीचे नुक़्ता लगा कर "ज़" लिखें।
  • उर्दू में नुक़्ता वाले उच्चारण सिर्फ़ ये पाँच हैं- क़, ख़, ग़, ज़, और फ़। इसलिए आपको केवल इन पाँचों पर ध्यान केन्द्रित करना है और काॅपी में इन पाँच अक्षरों से बने उर्दू शब्दों को तौलना है कि यहाँ नुक़्ता लगेगा या नहीं।
  • इस्लामी देशों के जिन नामों में अंग्रेज़ी का Q अक्षर आता हो, वहाँ Q के स्थान पर नुक़्ते वाला "क़" लगायें। जैसे-
    • QAZI क़ाज़ी
    • QAIDA क़ायदा
    • QAISER क़ैसर
    • TARIQ तारिक़
    • SAQLAIN सक़लैन
    • QUTUB क़ुतुब
    • IRAQ इराक़

लेकिन इसके एकाध अपवाद भी हैं, जैसे पाकिस्तान का QUETTA शहर, जिसका उच्चारण है क्वेटा और इसमें "क" के नीचे नुक़्ता नहीं लगता।

  • दूसरा उच्चारण है "ख़"। अंग्रेज़ी में प्रायः इस उच्चारण को KH से व्यक्त करते हैं। जैसे-
    • KHAN ख़ान
    • AKHTAR अख़्तर
    • BAKHT बख़्त
    • KHUSHBU ख़ुशबू
    • KHADIM ख़ादिम

KHAR इसका अपवाद है। पाकिस्तानी विदेश मंत्री हिना रब्बानी का सरनेम है खर, जिसे अंग्रेज़ी में KHAR ही लिखा जायेगा। लेकिन उर्दू में एक और शब्द है ख़ार, इसे भी अंग्रेज़ी में KHAR ही लिखेंगे। इसी तरह, एक नाम है निकहत। अंग्रेज़ी में इसे NIKHAT ही लिखेंगे, इसलिए इसे "निख़त" या "निखत" न लिखें।

  • तीसरा उच्चारण है "ग़" का, जिसे अंग्रेज़ी में GH से व्यक्त करते हैं। जैसे-
    • GHULAM ग़ुलाम
    • GHAZANFAR ग़ज़नफ़र
    • GHAUS ग़ौस
    • GHALIB ग़ालिब
    • GHAZALA ग़ज़ाला
    • GHAZAL ग़ज़ल
    • SAGHIR/ SAGHEER सग़ीर
    • ASGHAR असग़र

ध्यान रखें कि GH के लिए "ग़" केवल नामों के लिए ही लिखा जायेगा।

  • चौथा उच्चारण है "ज़" का, जिसके लिए अंग्रेज़ी के Z अक्षर का प्रयोग होता है। जैसे-
    • ZAIN ज़ैन
    • ZOHRA ज़ोहरा
    • ZULFIQAR ज़ुल्फ़िक़ार
    • HAZRAT हज़रत
    • AZHAR अज़हर
    • MUZAFFAR मुज़फ़्फ़र.
  • पाँचवाँ और अन्तिम उच्चारण है "फ़" का। ध्यान रखें कि उर्दू नामों में केवल F ही "फ़" का उच्चारण देता है। PH से उर्दू में "फ" का उच्चारण ही होगा और नुक़्ता नहीं लगेगा। इसलिए
    • AFROZ अफ़रोज़
    • FIRDAUS फ़िरदौस
    • FASIH/FASEEH फ़सीह
    • FAISAL फ़ैसल
    • FAIZAL फ़ैज़ल
    • TUFAIL तुफ़ैल लिखा जायेगा।[2]



पन्ने की प्रगति अवस्था
आधार
प्रारम्भिक
माध्यमिक
पूर्णता
शोध

टीका-टिप्पणी और संदर्भ

  1. पुस्तक- हिंदी की वर्तनी | लेखक- संत समीर | पृष्ठ संख्या- 168
  2. नक़्वी, क़मर वाहिद। कहाँ लगेगा नुक़्ता? (हिंदी) फ़ॅसबुक डॉट कॉम। अभिगमन तिथि: 7 जुलाई, 2014।

बाहरी कड़ियाँ

संबंधित लेख

शब्द संदर्भ कोश
काश्तकार अंतरराष्ट्रीय अंतर्राष्ट्रीय कल्पसिद्धि गाथा उपाख्यान आख्यान शताब्दी सुई न्यग्रोध महाप्राण व्यंजन अन्तःस्थ व्यंजन ओष्ठ्य व्यंजन दन्त्य व्यंजन मूर्धन्य व्यंजन तालव्य व्यंजन कण्ठ्य व्यंजन अव्यय वत्स कुमार किम्पुरुष सत्य वाह संवर्त्तक (हल) स्थावर जरा मोहनास्त्र ऐषीक शस्त्र रात सनातन अनन्त अद्भुत वराह दण्ड विमुख कुकुर वृषध्वज (बहुविकल्पी) यायावर सत्र कुलपति चरु शूर्प यूथनाथ द्वारपाल कलाबत्तू धत्ता कड़वक क्लीब भृंग पतोहू अट्टगत्तर अट्टगम अचल प्रवृत्ति अबोहन अंत-अयम् बराबर क्षेत्र हिरण्य हरणीपर्यंत हल्लि हल्लिकार हलिक हैमन शस्य श्रणी स्ववीर्योपजीविन सुनु सूना स्थान स्थान मान्य स्थल स्थल वृत्ति स्त्रोत चतुर्थ पंचभागिकम गुणपत्र खेत्तसामिक बलिदान कृप्यगृह कुमारगदियानक कुल्यवाप कर्मान्तिक सीमा एकपुरुषिकम उत्पाद्यमानविष्टि आवात आसिहार आलि आघाट आधवाय आदाणक स्कंधावार सीत्य सिद्ध सेवा सेतुबंध सेनाभक्त सर्वमान्य सर्व-आभ्यांतर-सिद्धि सन्निधाता संग्रहत संक्रांत संकर कुल संकर ग्राम साध्य अयनांगल अट्टपतिभाग अस्वयंकृत कृषि अर्धसीतिका अक्षयनीवी अक्षपटलाध्यक्ष अक्षपटल अकृत अकृष्ट अकरदायिन अकरद अग्रहार अग्रहारिक अदेवमातृक अध्यिय-मनुस्सनम नियोग समाहर्ता सालि सकारुकर सद्भाग साचित्त सभा-माध्यम शुल्क शौल्किक शासन रूधमारोधि रोपण रज्जु राजकीय क्षेत्र योगक्षेम यव मेय मासु मूलवाप मंडपिका महात्राण भूतवातप्रत्यय भूमिच्छिद्रन्याय भूमास्क भुक्ति भुज्यमान भोगायक भोगपति भोगगाम भोग भिक्षु हल भिख्खुहलपरिहार भाण्डागारिक ब्रह्मदेय बीत्तुवत्त भद्रभोग भागदुध भैक्षक बीजगण बरज फेणाघात पुस्तपाल पूर्ववाप पुर प्रतिकर प्रदेश पथक पतित पिण्डक पौतवम् पट्टला पार्श्व पर्रु पातक पल्लिका पारिहारिक परिहार पादोनलक्ष पण्यसंस्था परिभोग पंचकुल न्याय कर्णिक निवर्तन व्यामिश्र-भूमि ब्रीहि विविता वित्तोलकर विषामत्ता विलोप वत्थुपति वातक वासेत-कुटम्बिक वार्ता वर्षिकाशस्य वरत्रा वरज विपर्यस्त विपर्यय वापी वापातिरिक्तम् वाप गत्या लांगुल रूपजीवा रूपदर्शक शास्त्रीय कला शास्त्र अस्त्र शस्त्र शास्त्रीय थाना सूत्र स्वभाव सव्यसाची पुण्य तिथि जयंती सैर रंगशाला तरणी तरणि जातक घोषणापत्र गोधूलि महामाया वितान मेहराब शर्करा गज़ यातना शिविर समन्वयवाद गोष्ठी कचहरी अनामिका (उँगली) मध्यमा तर्जनी अंगूठा नुक़्ता कूटस्थ स्मार्त कन्दरा ख़ाना ख़ानाबदोश कोष्ण उपभोग उपभोक्ता उत्पादन उत्पादक आखेटक नौगम्य अवस्थित और उपस्थित अभिज्ञ और अनभिज्ञ अफ़वाह और किंवदंती अधिकांश और अधिकतर अंतर्राष्ट्रीय और अंतरराष्ट्रीय अनुवाद अध्यास सहोदरा सहोदर दशलक्षण धर्म संयम जनश्रुति परास राजमहल सुदर्शन अनुष्ठान कठौती कठौता बारगीर बारगी बीजना जुगाड़ खरल नाल कश्कोल सदक़ा छिन्नक अरणी आप: वलय तरंग अवशेष साखी अभंग अबीर श्रृंग राका लोककथा अखाड़ा अंगहीन बावली खंडहर सफ़र सारिका अंतर्धान दैत्य विधि यम (संयम) निवेश नाम पुछत्तर बखार तत्थो-थंभो बेला गोरु आसरैत मुदा अलग्योझा द्विज अम्बु प्रव्रज्या ईहित ईहामृग ईहा ईहग ईसरी ईसर ईसन ईस ईष्म ईषु ईषिका ईषा ईषना ईषद ईषत्‌स्पृष्ट ईषत ईश्वरोपासना ईश्वरीय ईश्वरी ईश्वराधीन ईश्वरवादी ईश्वर-वाद ईश्वर-प्रणिधान ईशित्व ईशिता ईशा ईशता ईली ईलि ईल ईर्ष्यालु ईर्ष्या ईर्ष्यक ईर्ष्य ईर्षु ईर्षित ईर्षालु ईर्षा ईर्षणा ईरित ईरण ईरमद ईरखा ईर ईमानदारी ईमानदार ईमन-कल्यान ईमन ईप्सु ईप्सित ईप्सा ईडा त्रिगंभीर त्रिगंधक त्रिगंग त्रिखी त्रिखा त्रिख त्रिक्षुर त्रिक्षार त्रिकोण-मिति त्रिकोण-भवन त्रिकोण-फल त्रि-कूर्चक त्रिकूटा त्रिकूट गढ़ त्रिकुटी त्रिकुटा त्रिकुट त्रिकालदर्शी त्रिकालदर्शिता त्रिकाल-दर्शक त्रिकालज्ञता त्रिकालज्ञ त्रिकाल त्रिकार्षिक त्रिकाय त्रिका त्रिकांडीय ईदृश ईदी ईतर ईढ़ त्रिकांड ईड्य त्रिक-शूल ईडित त्रिकल ईडन ईठि त्रिकर्मा त्रिकर्मन त्रिकत्रय ईठना त्रिकटुक त्रिकटु त्रिकट ईजाद त्रिककुम ईजा त्रिककुद ईछा त्रि-कंट ज्ञानद ज्ञानचक्षु ज्ञानगोचर ज्ञानगम्य ज्ञान कृत ज्ञातृव्य ज्ञाति पुत्र ज्ञाति ज्ञाता ज्ञातव्य ज्ञात यौवना ज्ञात-नंदन ज्ञात ज्ञप्ति ज्ञापित ज्ञापन ज्ञप्त ज्ञपन ईछन ईखराज त्रिशांश त्रि ईख ईक्षित त्रिंशत्पत्र ईक्षा ईक्षिका त्रिशत ईक्षण त्रिशः ईक्षणिक ईक्षक ईकरांत त्राहि इंद्र सावर्णि इंद्र सभा इंद्र वारुणी इंद्र वधू इंद्र वंशा इंद्र यव इंद्र मंडल इंद्र नील इन्द्र ध्वज इंद्रधनुषी इंद्र जौ इंद्रजाली इंद्र जव इंद्रचाप इंद्र गोप ईकार इंद्र गिरि इंद्र कृष्ट ईढ इंद्रक ईंटा इंद्रियवाद ईंचा-तानी इंदिरालय इंदिरा-रमण इंदिरा ईंचना इंतहा इंतज़ार ईस्टर इंतज़ाम इंतक़ाल ईश मनोहरी इंतक़ाम इँटकोहरा ईश-गौड़ इँटाई इंगुर ईश-गिरी इंगुदी ईठ द्रव्य कफ़न अदृष्ट सदी ग्रंथ कालांतर दृश्य तटवर्ती गंतव्य सुपाच्य परिदृश्य उदगम ताल्लुक़ दार बेनामी सौदा अपवाह प्रायोपवेश अनुश्रुति अंग शब्द संदर्भ सूची अलंकरण भुव किंवदंती मधु वैकुण्ठ (बहुविकल्पी) अग्नि जिन (बहुविकल्पी) आसंदी मिथक आत्मा भक्त प्रदर्श प्रदर आस्तिक तोरण कणिक कणिका एषणा एला उपहसित उन्मत्त उन्मुख उद्रेक उदोत अजा उपशमन उपशम ईति अपोह अनूरु अनुयोग अनुयोज्य नेपथ्य नृमेध निर्दिष्ट निवृत्त निवृत्ति निर्वाप निर्वात निष्कण्टक विप्लाव निष्क विप्लवी विप्लव चिन्त्य आजीव आजीवक पारपत्र निक्षेपक निक्षेप धृष्टता धृष्ट धव अखिलेश वितर्कण वितर्क लत्ता वितत कुरंग कुंजर कलुष धात्री विद्या धात्रीफल धात्री नवमी धात्री कर्णी कपिशा कनखी कर्ष दृप्त अर्क शाम्य सुश्रव्य धृति सुश्रवा अयुत शिषी धृत सुष्ठु सुश्रव अपत्र संवृत रंजन रंजक यूथिका यूप युति यष्टि लुंचन लास्य सस्य समर्चन सहिक सुकृत ललाम बिंब बानक भास्वर भाव्य प्रणव आच्छादित आच्छादक आच्छन्न जन्मांध विवर्त विवर्ण हपना हप वाच्य वाक लव रोचना रोचन रेचन रेचक रुचिरा रुचिर मुकरी (पहेली) औदीच्य और्वशेय शाला और्व शारिका शारि शकुन अम्लान फुरहरी चार्वी अगह चकनाचूर शंकु शमन शरभ शार्दूल चोखा चित्रा ओखा ओख ऐन्द्र फुनगी अगम्य वाहिका वाहिक क्षतज क्षत क्षारण क्षार घालना घाल बिललाना बंधक झिलमिला झिलम क्षितिज यथार्थवाद ऊखा यथार्थ ऊख ऊगट खनक खन कनक लाघवी लाघविक लाघवकारी लाघव क्षिप्रहस्त छाक हवि हव्य कनिष्ठिका सुगत जनांत तुष हृति हृताधिकार दृष्टि दृष्टार्थ दृष्टांत दृष्टवाद प्रत्यक्षवाद प्रत्यगात्मा क्षिप्रकारी क्षिप्र हृत प्रत्यक्षर हृच्छूल खेह प्रत्यक्ष दृष्टवत मूलभूत दृष्टफल वायवी वायवीय कनिष्ठा वायव कनिष्ठ मौलिक दृष्ट दोष दृष्टकूट मूलिक दृष्ट विष्टि निदाघ हर्म्य अच्युत पुनीत तत्त्व मुकरी आनन्द यंत्र पद अंधता साधु यश संत दीक्षा विधु मुरमर्दन पुरुषोत्तम भव पीताम्बर हर माधव चतुर्भुज उग्र उपेन्द्र स्थाणु क्रतुध्वंसिन भर्ग नीललोहित त्रिलोचन विरूपाक्ष वामदेव (शिव) शितकिण्ठ (शिव) शितकिण्ठ गरुड़ध्वज गिरीश गोविन्द सुपर्ण श्रीकण्ठ कपर्दिन पिनाकी मृत्युंजय मृड गिरिश नागान्तक भूतेश शंकर शर्व नारायण महेश्वर (शिव) वैनतेय शूलिन पशुपति तार्क्ष्य ईश मुनि विकट मुनीन्द्र विघ्ननाशक सुमुख लोकजित गरुत्मत् मारजित भगवत तथागत धर्मराज सर्वज्ञ विनायक अगाध अर्य अर्ह अल्प इक्षु इच्छा आस्रव आस्य आहार्य आक्रन्द आकर्ष असूयक अक्षर ओज प्रकर्ष पन्थ प्रकृत एकार्थ उन्नम्र उज्जृम्भण ईशान उन्नत उज्जृम्भ जय्य जय नैरुज्य जल्प मन्द तेज नमस्कार नम्रता नम्र प्रभाव आर्जव प्रताप अक्रोपोलिस अंतश्चेतना अंत:करण अगोरा अतिनूतन युग अनागामी अनल अनग्रदंत अतिवृद्धि अधिहृषता (ऐलर्जी) अनुबंध अनुभव अनुभववाद अन्यथानुपपत्ति अन्यथासिद्धि अपील अभिप्रेरक अल्बम अराजकता आमीन आयाम इंजील इंटर लिंगुआ कोषाध्यक्ष दैनिक मासिक